Вось ужо дзе палiць сонца — дык гэта ў гарачых краiнах! Людзi загараюць там да таго, што робяцца чырванаскурымi, а ў самых гарачых краiнах чырвонымi, як мурыны. Але мы пагаворым пакуль толькi пра гарачыя краiны; сюды прыехаў з халоднай стараны адзiн вучоны. Ён стаў бегаць у шубе па горадзе, як у сябе дома, але неўзабаве адмовiўся ад гэтага i, як усе разважлiвыя людзi, пачаў сядзець увесь дзень дома з зачыненымi аканiцамi i дзвярыма. Можна было падумаць, што ўвесь дом спiць або нiкога дома няма. Вузкая вулiца, забудаваная высокiмi дамамi, скварылася на сонцы з ранiцы да вечара; сiл нiякiх не было цярпець гэтую гарачыню! Вучонаму, якi прыехаў з халоднай краiны, — а ён быў чалавек разумны i малады яшчэ, — здавалася, быццам ён сядзiць у гарачай печы! Гарачыня моцна ўплывала на яго здароўе; ён пахудзеў, i нават цень яго неяк увесь зморшчыўся, стаў шмат меншым, чым быў у халоднай краiне; гарачыня паўплывала i на яго. Абодва яны — i вучоны, i цень — ажывалi толькi з надыходам вечара.
I сапраўды, люба было паглядзець на iх! Як толькi ў пакой прыносiлi свечкi, цень расцягваўся на ўсю сцяну, захоплiваў нават частку столi — яму не трэба было добра пацягнуцца, каб выпрастацца i набрацца сiлы. Вучоны выходзiў на балкон i таксама пацягваўся, выпростваўся, любаваўся ясным вячэрнiм небам, у якiм запальвалiся залатыя зорачкi, i адчуваў, што ён зноў адраджаецца да жыцця. На ўсiх iншых балконах — а ў гарачых краiнах перад кожным акном балкон — таксама вiдаць былi людзi; дыхаць паветрам усё ж неабходна — нават таму, каго сонца зрабiла чырванаскурым.
Ажыўленне панавала i ўнiзе, на ходнiках вулiцы, i ўверсе, на балконах. Шаўцы, краўцы ды iншы рабочы люд — усе iшлi на вулiцу, выносiлi туды сталы i крэслы, запальвалi свечкi. Жыццё закiпала ўсюды; вулiцы асвятлялiся тысячамi агнёў, людзi — хто спяваў, хто размаўляў з суседам; па ходнiках рухалася мноства людзей; па маставой кацiлiся экiпажы, тут прабiралiся, пазвоньваючы званочкамi, ўючныя вослiкi, там цягнулася пахавальная працэсiя; трэск хлапушак, якiя кiдалi вулiчныя хлопчыкi раздаваўся гул званоў… Жыццё так i бiла крынiцай усюды! Цiха было толькi ў адным доме, якi стаяў якраз насупраць таго дома, у якiм жыў вучоны. Дом не быў аднак не жылым: на балконе красавалiся цудоўныя кветкi; без палiвання яны не маглi б цвiсцi так ярка, нехта ж палiваў iх — значыць, у доме нехта жыў. Дзверы, якiя выходзiлi на балкон, таксама адчынялiся вечарам, але ў самiх пакоях было вельмi цёмна, па крайняй меры ў першым. З iншых пакояў чулася музыка. Вучоны ўспрымаў яе як чароўную, але магло быць i так, што яму гэта толькi здавалася: на яго думку, тут, у гарачай краiне, усё было цудоўнае; адна бяда — сонца! Гаспадар дома, дзе жыў вучоны, сказаў, што i ён не ведае, хто жыве ў суседнiм доме: там нiколi не з’яўлялася нi адна жывая душа; а што датычылася музыкi, дык ён яе знаходзiў вельмi сумнай.
— Быццам хто сядзiць i дзяўбе ўсё адну i тую ж п’есу. Справа не ладзiцца, а ён не здаецца, маўляў, — даб’юся свайго! Дарэмна, аднак, стараецца, нiчога не атрымлiваецца!
Неяк ноччу вучоны прачнуўся; дзверы на балкон былi расчынены, i вецер расхiнуў парцьеры; вучоны глянуў на працiлеглы дом, i яму здалося, што балкон азораны нейкiм дзiўным ззяннем, кветкi палалi дзiвоснымi рознакаляровымi агнямi, а памiж кветкамi стаяла стройная, цудоўная дзяўчына, таксама, здавалася, акружаная ззяннем. Вось гэтыя бляск i святло так i паласнулi па шырока адкрытых пасля сну вачах вучонага. Ён усхапiўся i цiхенька падышоў да дзвярэй, але дзяўчына ўжо знiкла, бляск i святло — таксама. Кветкi больш не гарэлi агнямi, а стаялi сабе цiхенька-цiхенька, як заўсёды. Дзверы з прыхожай на балкон былi напаўадчынены, i з глыбiнi дома даносiлiся пяшчотныя, чароўныя гукi музыкi, якiя кожнага маглi б перанесцi ў свет летуценняў i мар!..
Усё гэта было падобна на вядзьмарства! Хто ж там жыў? Дзе, уласна кажучы, быў уваход у дом? Увесь нiжнi паверх быў аддадзены пад крамы, але ж не праз iх пастаянна хадзiлi жыхары!
Аднойчы вечарам вучоны сядзеў на сваiм балконе; у пакоi за iм гарэла свечка, i зусiм натуральна, што цень яго ляжаў на сцяне процiлеглага дома; цень ляжаў нават на самым балконе, якраз памiж кветкамi; варта было варухнуцца вучонаму — варушыўся i цень, — гэта ён умее.
— Сапраўды, мой цень — адзiная бачная iстота ў гэтым доме! — сказаў вучоны. — Бачыш, як добра ўсеўся памiж кветкамi! Ну а дзверы ж напаўадчынены; вось бы ценю здагадацца ўвайсцi туды, выгледзець усё, потым вярнуцца i расказаць пра ўсё мне! Так, варта было б i табе быць карыснай! — сказаў ён жартам i затым дадаў: — Ну, цi не пажадаў бы туды пайсцi! Ну? Iдзеш? — I ён кiўнуў свайму ценю галавой, цень таксама адказаў кiўком. — Ну, iдзi! Толькi глядзi не прападзi там!
З гэтымi словамi вучоны падняўся, цень яго, якi сядзеў на процiлеглым балконе, — таксама, вучоны павярнуўся — павярнуўся i цень, i калi б хто-небудзь уважлiва назiраў за iмi ў гэты час, то ўбачыў бы, як цень слiзгануў у напаўадчыненыя балконныя дзверы загадкавага дома, калi вучоны пайшоў з балкона ў пакой i зацягнуў за сабой парцьеру.
Ранiцай вучоны пайшоў у кандытарскую папiць кавы i пачытаць газеты.
— Што гэта значыць? — сказаў ён, калi выйшла з-за хмары сонца. — У мяне няма ценю! Так ён i на самай справе пайшоў учора вечарам i не вярнуўся? Даволi-такi непрыемная гiсторыя!..
I ён раззлаваўся, не столькi таму, што цень пайшоў, колькi таму, што ўспомнiў вядомую гiсторыю пра чалавека без ценю, якую ведалi ўсе i кожны на яго радзiме, у халодных краiнах; вярнуўся б ён туды i расказаў сваю гiсторыю, усе сказалi б, што ён пачаў пераймаць iншых, а ён у гэтым зусiм не адчуваў патрэбы. Таму ён вырашыў нават не заiкацца пра тое, што адбылося з ценем, i зрабiў разумна.
Вечарам ён зноў выйшаў на балкон i паставiў свечку за сабой, ведаючы, што цень заўсёды iмкнецца адгарадзiцца ад святла сваiм панам; выманiць гэтым манеўрам цень яму, аднак, не ўдалося. Ён i садзiўся i выпростваўся на ўвесь рост — цень усё не з’яўляўся. Ён задуменна хмыкнуў, але i гэта не дапамагло. Прыкра было, але, на шчасце, у гарачых краiнах усё расце i спее незвычайна хутка, i вось праз тыдзень вучоны, калi засвяцiла сонца, заўважыў з вялiкiм задавальненнем, што ад яго ног пачаў расцi новы цень, — напэўна, каранi старыя засталiся. Праз тры тыднi ў яго быў ужо даволi нядрэнны цень, якi ў час падарожжа вучонага на радзiму вырас яшчэ, а напрыканцы зрабiўся такiм вялiкiм i доўгiм, што хоць убаўляй яго.
Вучоны вярнуўся дамоў i пачаў пiсаць кнiгi пра iсцiну, дабрыню i прыгажосць. Так iшлi днi i гады, прайшло шмат гадоў. Аднойчы вечарам, калi ён сядзеў у сябе дома, пачуўся цiхi стук у дзверы.
— Заходзьце! — сказаў ён, але нiхто не заходзiў; тады ён адчынiў дзверы сам — перад iм стаяў неверагодна худы чалавек; апрануты ён быў, памiж iншым, вельмi элегантна, як сапраўдны пан.
— З кiм маю гонар гаварыць? — спытаў вучоны.
— Я так i думаў, — сказаў элегантны пан, — што вы не пазнаеце мяне! Я набыў цялеснасць, абзавёўся плоццю i адзеннем! Вы, вядома, i не думалi сустрэць мяне калi-небудзь такiм багатым. Але няўжо вы ўсё яшчэ не пазнаяце свой былы цень? Мне вельмi пашанцавала з таго часу, калi я расстаўся з вамi. Я ва ўсiх адносiнах заваяваў сабе трывалае становiшча ў свеце i магу адкупiцца ад службы, калi захачу!
Пры гэтых словах ён забрынкаў цэлай звязкай бiрулек, якiя вiселi на ланцужку для гадзiннiка, а потым пачаў забаўляцца важкiм залатым ланцужком, якi насiў на шыi. Пальцы яго так i зiхацелi брыльянтавымi пярсцёнкамi! I золата i каштоўныя камянi былi сапраўдныя, а не падробныя!
— Я проста ў сябе не магу прыйсцi ад здзiўлення! — сказаў вучоны. — Што гэта такое?
— Так, з’ява не зусiм звычайная, гэта праўда! — сказаў цень. — Але вы ж самi не належыце да лiку звычайных людзей, а я, як вы ведаеце, з дзяцiнства хадзiў за вамi. Як толькi вы прыйшлi да думкi, што я ўжо настолькi вырас, каб жыць самастойна, я i пайшоў сваёй дарогай, дасягнуў, як бачыце, поўнага дабрабыту, ды вось засумаваў штосьцi па вас, захацелася пабачыцца з вамi, пакуль вы яшчэ не памерлi — вы ж павiнны памерцi! — i, дарэчы, паглядзець яшчэ раз на гэтыя краявiды. Бо заўсёды захоўваеш любоў да сваёй радзiмы!.. Я ведаю, што ў вас цяпер новы цень; скажыце, цi не павiнен я што-небудзь яму або вам? Толькi скажыце слова — i я заплачу.
— Не, так гэта на самай справе ты?! — ускрыкнуў вучоны. — Вось дзiва, дык дзiва! Нiколi б я не паверыў, што мой стары цень вернецца да мяне, ды яшчэ чалавекам!
— Ну, скажыце мне, цi не павiнен я вам? — зноў спытаў цень. — Мне не хацелася б быць каму-небудзь абавязаным.
— Што за размовы! — сказаў вучоны. — Якi там доўг! Ты зусiм свабодны! Я вельмi рад твайму шчасцю! Ну, сядай, стары дружа, i раскажы мне, як усё гэта адбылося i што ты ўбачыў у тым доме насупраць?
— Зараз раскажу! — сказаў цень i ўсеўся. — Але пры ўмове, што дасце мне слова не гаварыць нiкому тут, у горадзе, — дзе б вы мяне нi сустрэлi, — што я быў некалi вашым ценем! Збiраюся жанiцца! Я ў стане ўтрымлiваць i не адну сям’ю!
— Не хвалюйся, — сказаў вучоны. — Нiхто не даведаецца, хто ты, уласна, такi! Вось мая рука! Даю табе слова! А слова ж чалавек…
— Слова — цень! — дагаварыў цень — бо iначай ён не мог выказацца.
Увогуле ж вучонаму заставалася толькi здзiўляцца, як шмат было ў iм чалавечага, пачынаючы з самой вопраткi: чорны гарнiтур з тонкага сукна, на нагах лакiраваныя боты, а ў руках цылiндр, якi мог складвацца, так што ад яго заставалiся толькi донца ды поле; пра бiрулькi, залаты ланцужок i брыльянтавыя пярсцёнкi мы ўжо гаварылi. Так, цень быў апрануты выдатна, i вось гэта, уласна, надавала яму выгляд чалавека.
— Цяпер я раскажу! — сказаў цень i прыцiснуў нагамi ў лакiраваных ботах рукаў новага ценю вучонага, якi, як сабачка, ляжаў каля яго ног. Нашто ён гэта зрабiў, з фанабэрыi цi, можа, у надзеi прыклеiць яго да сваiх ног — невядома. Цень жа, што ляжаў на падлозе, нават не варухнуўся, увесь ператварыўся ў слых: яму вельмi хацелася ведаць, як гэта можна дабiцца свабоды i стаць сабе самому панам.
— Ведаеце, хто жыў у тым доме? — спытаў былы цень. — Нешта найцудоўнейшае ў свеце — сама Паэзiя! Я прабыў там тры тыднi, а гэта тое ж самае, што пражыць на свеце тры тысячы гадоў i прачытаць усё, што прыдумана i напiсана паэтамi, запэўнiваю вас! Я бачыў усё i ведаю ўсё — i гэта шчырая праўда!
— Паэзiя! — ускрыкнуў вучоны. — Так, так! Яна часта жыве пустэльнiкам у вялiкiх гарадах! Паэзiя! Я бачыў яе толькi мелькам, ды i то сонны. Яна стаяла на балконе i свяцiлася, як паўночнае ззянне! Расказвай жа, расказвай! Ты быў на балконе, зайшоў у дзверы i…?
— I трапiў у прыхожую! — падхапiў цень. — Вы ж заўсёды сядзелi i глядзелi на прыхожую. Яна не была асветлена, i ў ёй панаваў нейкi паўзмрок, але праз адчыненыя дзверы бачылася анфiлада асветленых пакояў. Мяне б гэта святло знiшчыла ўшчэнт, калi б я ў той жа мiг не выйшаў да дзяўчыны, але я быў разважлiвы i дачакаўся зручнага моманту. Так варта рабiць заўсёды!
— I што ж ты там убачыў? — спытаў вучоны.
— Усё, i я раскажу вам пра ўсё, але… Цi бачыце, я не з гордасцi, а… з прычыны той свабоды i ведаў, якiя я маю, не кажучы ўжо пра маё становiшча ў свеце… Я вельмi б жадаў, каб вы звярталiся да мяне на вы.
— Ах, прашу прабачыць мне! — сказаў вучоны. — Гэта я па старой прывычцы!.. Я з вамi згодзен! I я не забуду гэтага. Але раскажыце, што вы там бачылi?
— Усё! — адказаў цень. — Я бачыў усё i ведаю ўсё!
— Што ж нагадвалi гэтыя ўнутраныя пакоi? — спытаў вучоны. — Цi свежы зялёны лес? Або святы храм? Або вачам вашым адкрылася зорнае неба, якое вiдаць толькi з горных вяршынь?
— Усё там было! — сказаў цень. — Я, аднак, не заходзiў у тыя пакоi, я заставаўся ў прыхожай, у паўцемры, але там адчуваў сябе выдатна, я бачыў усё, i я ведаю ўсё! Я ж правёў гэтулькi часу ў прыхожай пры двары Паэзii.
— Ну што ж вы бачылi там? Велiчныя шэсцi старажытных багоў? Барацьбу герояў шэрай даўнiны? Гульнi мiлых дзяцей, лепятанне аб дзiўных марах?..
— Гавару ж вам, я быў там, значыць, бачыў усё, што толькi можна было бачыць! Калi б вы з’явiлiся там, вы не сталi б чалавекам, а я iм стаў! Я спазнаў там сваю ўласную натуру, сваю прыродную роднасць з паэзiяй. Так, у тыя часы, калi я быў з вамi, я яшчэ i не думаў пра нешта падобнае. Але прыпомнiце толькi, як я заўсёды дзiўна вырастаў на ўсходзе i захадзе сонца! Пры святле ж месяца я быў прыкметны не больш, чым вы! Але тады яшчэ я не разумеў сваёй натуры, мяне азарыла толькi ў прыхожай! Там я стаў чалавекам, зусiм сталым. Але вас ужо не было ў гарачай краiне; памiж тым, я, у якасцi чалавека, саромеўся ўжо з’яўляцца ў сваiм ранейшым выглядзе: мне патрэбны былi боты, прыстойны касцюм, адным словам, я меў патрэбу ва ўсiм гэтым знешнiм чалавечым глянцы, пры якiм прызнаюць вас за чалавека. I вось я знайшоў сабе сховiшча… Так, вам я прызнаюся ў гэтым, вы ж не надрукуеце гэта: я знайшоў сабе сховiшча пад спаднiцай гандляркi ласункамi! Жанчына i не здагадвалася, што яна хавала! Выходзiў я толькi вечарам, бегаў па вулiцах пры святле месяца, выцягваўся на ўвесь рост па сцяне — гэта так прыемна казыча спiну! Узбiраўся па сценах наверх, злазiў унiз, заглядваў у вокны верхнiх паверхаў, заглядваў i ў залы, i на гарышчы, заглядваў i туды, куды нiхто не мог заглядваць, бачыў тое, чаго нiхто не павiнен быў бачыць! I я даведаўся, якi, па сутнасцi, ганебны свет! Далiбог, я не хацеў бы нават быць чалавекам, калi б толькi не лiчылася гэта нечым асаблiвым! Я заўважыў самае неверагоднае ў жанчын, у мужчын, у бацькоў, нават у мiлых, цудоўных дзетак. Я бачыў тое, — дадаў цень, — чаго нiхто не павiнен быў — але вельмi хацеў! — бачыць — тайныя недахопы i грахi людскiя. Калi б я друкаваўся ў газетах, мяне б чыталi! Але я пiсаў толькi зацiкаўленым асобам i наводзiў на ўсiх i ўсюды, дзе б я нi з’яўляўся, толькi жах! Усе так баялiся мяне i так любiлi! Прафесары прызнавалi мяне сваiм калегам, краўцы апраналi мяне — касцюмаў у мяне цяпер удосталь, — манетчыкi чаканiлi для мяне манеты, а жанчыны захаплялiся маёй прыгажосцю! I вось я стаў тым, кiм ёсць. А цяпер я развiтаюся з вамi: вось мая картка. Жыву я на сонечным баку, i ў дажджлiвае надвор’е заўсёды дома!
З гэтымi словамi цень пайшоў.
— Як жа гэта ўсё дзiўна! — сказаў вучоны.
Iшлi днi i гады; раптам цень зноў з’явiўся да вучонага.
— Ну, як справы? — спытаў ён.
— На жаль! — адказваў вучоны. — Я пiшу пра iсцiну, дабро i прыгажосць, а нiкому да гэтага няма справы. Я проста ў роспачы: мяне гэта так засмучае.
— А вось мяне — не! — сказаў цень. — Таму я ўсё таўсцею, а гэта самае галоўнае! Так, не ўмееце вы жыць на свеце. Яшчэ захварэеце, не дай Бог. Вам трэба пападарожнiчаць трохi. Я якраз i збiраюся летам — хочаце паехаць са мной? Мне патрэбны людзi ў дарозе, дык цi не паедзеце вы… у якасцi майго ценю? Сапраўды, ваша кампанiя была б для мяне вельмi прыемнай; усе выдаткi я бяру на сябе!
— Не, гэта ўжо занадта! — раззлаваўся вучоны.
— Ды гэта як глянуць на справу! — сказаў цень. — Паездка прынесла б вам вялiкую карысць! А варта толькi вам згадзiцца, быць маiм ценем, — i вы паедзеце за мой кошт!
— Гэта ўжо абы-што! — аж крыкнуў вучоны.
— Такi свет, — сказаў цень. — Такiм ён i застанецца!
I цень пайшоў.
Вучоны адчуваў сябе блага, а гора i клопаты па-ранейшаму хадзiлi за iм: ён пiсаў пра iсцiну, дабрыню i прыгажосць, а людзi разумелi ўсё гэта не больш, чым каровы траву. Нарэшце ён зусiм захварэў.
— Вас не пазнаць, вы зрабiлiся проста ценем! — гаварылi вучонаму людзi, i па яго спiне прабягалi дрыжыкi ад думкi, якая заўсёды прыходзiла яму ў галаву пры гэтых словах.
— Вам трэба ехаць куды-небудзь на воды! — сказаў цень, якi зноў павярнуўся да яго. — Нiчога iншага для вас не застаецца! Я згодны ўзяць вас з сабою дзеля нашага знаёмства. Я бяру на сябе ўсе выдаткi па падарожжу, а вы апiшаце нашу паездку i будзеце прыемна забаўляць мяне ў дарозе. Я збiраюся на воды; мая барада не расце так, як трэба, а гэта ж нейкая хвароба, — барада павiнна быць! Ну, будзьце разважлiвым, прымайце маю прапанову: мы ж паедзем як таварышы.
I яны паехалi. Цень зрабiўся панам, а пан ценем. Яны былi неразлучныя: i ехалi, i гутарылi, i хадзiлi заўсёды разам — то плячо ў плячо, то цень наперадзе вучонага, то ззаду, у залежнасцi ад таго, дзе знаходзiцца сонца. Але цень умеў выдатна трымацца панам, а вучоны, па сардэчнай дабрынi, нават i не заўважаў гэтага. Ён быў увогуле такi слаўны, шчыры чалавек, i неяк узяў ды сказаў ценю:
— Мы ж цяпер таварышы, ды i выраслi разам — будзем жа на ты, гэта будзе па-сяброўску!
— У вашых словах сапраўды шмат шчырай добразычлiвасцi! — сказаў цень. — I я таксама хачу быць з вамi шчырым. Вы, як чалавек вучоны, ведаеце, напэўна, якiмi дзiвацтвамi вызначаецца чалавечая натура! Некаторым, напрыклад, непрыемна дакранацца да шэрай паперы, iншыя ўздрыгваюць усiм целам, калi пры iх правесцi цвiком па шкле. Вось такое ж пачуццё авалодвае i мною, калi вы кажаце мне «ты». Я адчуваю сябе зусiм прыгнечаным, як бы зведзеным да ранейшага майго стану. Вы бачыце, што гэта проста хваравiтае пачуццё, а не гордасць з майго боку. Я не магу дазволiць вам гаварыць мне «ты», але сам ахвотна буду казаць вам «ты»; такiм чынам ваша жаданне будзе выканана хоць напалову.
I вось цень пачаў гаварыць свайму ранейшаму пану «ты».
«Гэта, аднак, абы-што, — падумаў вучоны. — Я павiнен звярнуцца да яго на вы, а ён мне тыцкае».
Але рабiць было нечага.
Нарэшце яны прыбылi на воды. На водах праходзiў вялiкi з’езд чужаземцаў. У лiку гасцей была i адна прыгажуня прынцэса, якая пакутвала ад надзвычай пранiклiвага позiрку, а гэта ж не жарт, — любога напалохае.
Яна адразу заўважыла, што чужаземец, якi толькi што прыбыў, зусiм не падобны на ўсiх iншых людзей.
— Хоць i гавораць, што ён прыехаў сюды дзеля таго, каб адпусцiць сабе бараду, але мяне ж не абманеш: я бачу, што ён проста не можа адкiдваць цень!
Цiкаўнасць яе была падбухторана, i яна, не доўга думаючы, падышла да незнаёмца, што прагульваўся, i пачала з iм размаўляць. Паколькi яна была прынцэсай, то без усiх цырымонiй, сказала яму:
— Ваша хвароба, думаю, у тым, што вы не можаце адкiдваць ад сябе цень.
— А ваша каралеўская вялiкасць, спадзяюся, хутка ўжо паправiцца! — сказаў цень. — Я ведаю, што вы пакутвалi хваробай вачэй. Цяпер, як бачу, паправiлiся! У мяне якраз незвычайны цень. Цi не заўважылi вы асобу, якая пастаянна ходзiць за мной? Ва ўсiх людзей — звычайныя ценi, але я ўвогуле вораг усяму звычайнаму, i як iншыя апранаюць слуг сваiх у лiўрэi з больш тонкага сукна, чым носяць самi, так я апрануў свой цень як чалавека i нават прыставiў да яго цень. Усё гэта каштуе мне вельмi дорага, але я ў такiх выпадках грошай не шкадую.
«Вось як! — падумала прынцэса. — Дык я i на самой справе паправiлася? Так, гэтыя воды — лепшыя ў свеце. Трэба прызнацца, што воды маюць у наш час сапраўды дзiўную сiлу. Але я пакуль не паеду, — цяпер тут будзе яшчэ цiкавей. Мне вельмi падабаецца гэты чужынец. Толькi б барада яго не вырасла, а то ён паедзе!»
Вечарам быў баль, i прынцэса танцавала з ценем. Танцавала лёгка, але цень быў яшчэ лягчэйшы; такога танцора прынцэса яшчэ не сустракала. Яна сказала яму, з якой краiны прыбыла, i выявiлася, што ён ведаў гэтую краiну i нават быў там, але прынцэса якраз тады ад’язджала некуды. Ён заглядваў ва ўсе вокны, бачыў тое-сёе i таму мог адказваць прынцэсе на ўсе пытаннi i нават рабiць такiя намёкi, якiя яе вельмi дзiвiлi i ад якiх яна пачала лiчыць яго разумнейшым чалавекам на свеце. Веды яго проста здзiўлялi яе, i яна прасякла да яго найвялiкай павагай. Станцаваўшы з iм яшчэ раз, яна канчаткова закахалася ў яго, i цень гэта выдатна заўважыў: прынцэса так i працiнала свайго кавалера поглядам. Станцаваўшы з ценем яшчэ раз, прынцэса была гатова прызнацца яму ў каханнi, але разважлiвасць узяла ўсё-такi верх, яна падумала пра сваю краiну, дзяржаву i народ, якiмi ёй трэба было кiраваць. «Разумны ён, разумны, — сказала яна самой сабе, — i гэта цудоўна; танцуе ён выдатна, i гэта таксама добра, але цi валодае ён грунтоўнымi пазнаннямi, што таксама вельмi патрэбна! Трэба яго праэкзаменаваць».
I яна зноў пачала з iм размову i назадавала яму шмат цяжкiх пытанняў, на якiя i сама не змагла б адказаць. Цень зрабiў здзiўленую мiну.
— Дык вы не можаце адказаць мне? — спытала прынцэса.
— Усё гэта я вывучаў яшчэ ў дзяцiнстве! — адказаў цень. — Я думаю, нават цень мой, якi стаiць ля дзвярэй, зможа адказаць вам.
— Ваш цень?! — здзiвiлася прынцэса. — Гэта было б проста незвычайна!
— Я, цi бачыце, сцвярджаю, — сказаў цень, — але думаю, што ён можа, — ён жа гэтулькi гадоў неразлучны са мной i трохi наслухаўся мяне! Але, ваша каралеўская вялiкасць, дазвольце мне звярнуць вашу ўвагу на адну акалiчнасць. Цень мой вельмi ганарыцца тым, што слыве чалавекам, i калi вы не хочаце сапсаваць яму настрой, вам трэба абыходзiцца з iм, як з чалавекам! Iначай ён не будзе ў стане адказваць як трэба.
— Што ж, гэта мне падабаецца! — адказала прынцэса i, падышоўшы да вучонага, якi стаяў каля дзвярэй, загаварыла з iм пра сонца, пра месяц, пра знешнiя i ўнутраныя бакi i ўласцiвасцi жыцця чалавечай прыроды.
Вучоны адказваў на ўсе яе пытаннi добра i разумна.
«Што гэта павiнен быць за чалавек, — падумала прынцэса, — калi нават цень яго такi разумны! Для майго народа i дзяржавы будзе сапраўдным дабрадзействам, калi я выберу яго сабе мужам. Так я i зраблю!»
I хутка яны вырашылi памiж сабой гэтае пытанне. Нiхто, аднак, не павiнен быў ведаць нiчога, пакуль прынцэса не вернецца дамоў, у сваю дзяржаву.
— Нiхто, нiхто, нават мой уласны цень! — настойваў цень, якi меў на гэта сваю прычыну.
Нарэшце яны прыбылi ў краiну, якой кiравала прынцэса, калi бывала дома.
— Паслухай, дружа! — сказаў тут цень вучонаму. — Цяпер я дасягнуў вышэйшага шчасця i магутнасцi чалавечай i хачу зрабiць тое-сёе i для цябе! Ты застанешся пры мне, будзеш жыць у маiм палацы, ездзiць са мной у каралеўскай карэце i атрымлiваць сто тысяч рыксдалераў у год. Але за гэта ты павiнен дазволiць называць цябе ценем усiм i кожнаму. Ты не павiнен i заiкацца, што быў калi-небудзь чалавекам. А раз у год, у сонечны дзень, калi я буду на балконе перад усiм народам, ты павiнен будзеш ляжаць ля маiх ног, як i патрэбна ценю. Трэба табе сказаць, што я жанюся на прынцэсе; вяселле — сёння вечарам.
— Не, гэта ўжо абы-што! — ускрыкнуў вучоны. — Не хачу я гэтага i не зраблю! Гэта азначала б — абманьваць усю краiну i прынцэсу! Я скажу ўсё! Скажу, што я чалавек, а ты толькi пераапрануты цень — усё, усё скажу!
— Нiхто не паверыць табе! — сказаў цень. — Ну, будзь жа разважным, а то я паклiчу варту!
— Я пайду да прынцэсы! — сказаў вучоны.
— Ну, а я траплю да яе раней за цябе! — сказаў цень. — А ты пойдзеш пад арышт.
Так i сталася: варта падпарадкавалася таму, за каго, як усе ведалi, выходзiла замуж прынцэса.
— Ты дрыжыш! — сказала прынцэса, калi цень зайшоў да яе. — Што-небудзь здарылася? Не захварэй, глядзi! Сёння ж вечарам наша вяселле!
— Ах, я пражыў толькi што страшную хвiлiну! — сказаў цень. — Падумай… Ды цi шмат, па сутнасцi, патрэбна мазгам якога-небудзь няшчаснага ценю!.. Падумай, мой цень звiхнуўся, уявiў сябе чалавекам, а мяне называе — падумай толькi — сваiм ценем!
— Якi жах! — сказала прынцэса. — Спадзяюся, яго замкнулi?
— Вядома, але я баюся, што ён нiколi не апамятаецца!
— Бедны цень! — уздыхнула прынцэса. — Ён вельмi няшчасны! Было б сапраўдным дабрадзействам пазбавiць яго ад той часцiнкi жыцця, якая яшчэ ёсць у iм. А калi добра падумаць, дык, па-мойму, нават неабходна пакончыць з iм як найхутчэй i без шуму!
— Усё-такi гэта жорстка! — сказаў цень. — Ён быў маiм вечным слугой! — i цень прытворна ўздыхнуў.
— У цябе высакародная душа! — сказала прынцэса.
Вечарам увесь горад быў iлюмiнаваны, грымелi гарматныя стрэлы, салдаты вiталi стрэльбамi. Вось было вяселле! I прынцэса з ценем выйшлi на балкон паказацца народу, якi яшчэ раз пракрычаў iм «ура».
Вучоны не чуў гэтай радасцi — з iм ужо ўсё было скончана.